Complotdenken heeft diepe wortels in ons evolutionair verleden. Ondanks dat het tot soms lachwekkende theorieën leidt, is de intuïtie die er onder ligt nog altijd relevant. In dit artikel beschrijf ik waar complotdenken vandaan komt en waarom we voorzichtig moeten zijn met dit label.
Frans de Waal brak in de jaren 80 internationaal door met het boek Chimpanseepolitiek. Hij beschreef hierin de machtsstrijd in de chimpanseekolonie op de Apenheul. Macht en positie zijn belangrijk in een apenkolonie, want wie bovenaan staat pakt bijna de hele taart (80% van alle bevruchtingen). Dit is dominantie: het realiseren van het eigen belang door middel van (fysieke) macht. Chimpansees zijn echter uitermate sociale dieren en gebruiken niet alleen brute kracht voor hun carrière. De Waal beschrijft bijvoorbeeld hoe twee mannetjes samenspannen om de zittende alfa te wippen (twee sterke mannetjes zijn samen immers sterker dan het sterkste mannetje). Dit is waarschijnlijk evolutionair de oudste vorm van samenzwering.
Mensen zijn geen chimpansees. Wij maken door samenwerking de taart groter, maar staan er dan wel op dat de taart eerlijk verdeeld wordt. Kijken we naar natuurlijke groepen (jager-verzamelaars), dan zien we ook weinig tolerantie voor dominantie. Hiërarchie in de groep is gebaseerd op sociale waarde (zoals kennis of expertise), wat ook wel een prestige hiërarchie heet. Het risico van dominantie ligt echter altijd op de loer. Wanneer je veel prestige hebt, heb je altijd de verleiding om je invloed voor eigen belang aan te wenden (een extra stuk taart regelen). Dit is een risico voor de groep en het gedrag van de boven ons gestelden ligt daarom altijd onder een vergrootglas. Wantrouwen naar de macht zit in onze genen.
Instinctieve paranoia
Het wantrouwen naar de macht is de sleutel tot het begrijpen van complottheorieën. Het basisthema in elke complottheorie is het idee dat er mensen zijn die veel macht hebben en die samenspannen om die macht en/of rijkdom te versterken/vergroten (zoals de twee chimpansees). Belangrijk element hierin is dat het verborgen is. Of het nu de joden zijn of de farmaceutische industrie, er is een geheim plan waar wij gewone mensen de dupe van zullen zijn. Deze mensen zijn zeer slim en draaien iedereen een rad voor de ogen. Maar niet de complotdenker, hij heeft het door! Het “doorzien” van dit complot heeft een enorme psychologische waarde voor de complotdenker. Het helpt de onrechtvaardigheid in de wereld te verklaren en geeft een duidelijk doelwit voor je woede en frustratie. Daarbij heeft het nog een mooie ego bonus: jij bent degene die het allemaal doorheeft (in tegenstelling tot al die dwazen die het niet zien). Dit geeft de complottheorie een enorme persoonlijke waarde die het denken vervormt en mensen blind maakt voor tegengeluiden. Ooit had ik zo een discussie met iemand die geloofde dat de maanlanding nep was. Als een soort killer-argument vroeg hij mij met een zelfvoldane glimlach waarom er geen enkele foto is van de landingsplek vanuit de ruimte. Zonder iets te zeggen pakte ik mijn telefoon uit mijn zak, tikte in “photo landing spot moonlander” en liet hem tientallen foto’s zien. Het was nooit bij hem opgekomen het even te checken.
Is de instinctieve paranoia die samenzweringsdenkers motiveert een disfunctioneel reliek uit het stenen tijdperk? Laten we de vraag anders formuleren: hebben mensen met macht en invloed nog steeds de verleiding om deze macht en invloed te gebruiken om zichzelf te bevoordelen? Uiteraard! En er is nog evengoed een belang dit zelfdienende gedrag te verbergen of goed te praten. Was dit niet zo, dan hadden wij nooit parlementaire enquêtes gehad. De instinctieve paranoia naar de machtigen is nu even relevant nu als 100.000 jaar geleden. Mogelijk is het nu zelfs meer relevant omdat er meer macht en meer rijkdom te verdelen valt. Toch lijkt complotdenken vaak disfunctioneel of soms zelfs ronduit idioot. Hoe komt dat?
Vreemde en toevallige gebeurtenissen zijn ook vaak precies dat: vreemde en toevallige gebeurtenissen.
Wat maakt complottheorieën idioot?
Wat veel complottheorieën belachelijk maakt is dat stenen tijdperk intuïties worden toegepast op een uitermate complexe en grootschalige wereld. De stenen tijdperk intuïtie verteld je dat er een beperkt aantal spelers zijn die aan de touwtjes trekken. Zij controleren de gebeurtenissen waar wij mee te maken hebben. Er is dus geen toeval, alles is een vooropgezet plan. Deze paranoia kan nog functioneel zijn in een gemeenschap van 50 mensen, niet in een van 7 miljard. De realiteit is dat veel overheden en bedrijven niet eens in staat zijn om de meest simpele gebeurtenissen te manipuleren (zoals mensen er toe brengen hun product te kopen). De sociale wereld is niet klein en overzichtelijk zoals in het stenen tijdperk, het is een complexe en dynamische wereld met ontelbare belangen en ingewikkelde machtsverhoudingen. Vreemde en toevallige gebeurtenissen zijn ook vaak precies dat: vreemde en toevallige gebeurtenissen. Met stenen tijdperk intuïties naar de moderne wereld kijken leidt daarom voorspelbaar tot absurde theorieën.
Dit alles neemt niet weg dat er mensen met veel macht en rijkdom zijn en dat die mensen sterk gemotiveerd zijn om die macht en rijkdom te beschermen en te vergroten. En wanneer dit ten koste van anderen gaat, hebben zij ook een sterk belang om dat feit te verbergen en ons een beter verhaal te voeden. Daarom vertellen bestuurders in de publieke sector je dat het echt belangrijk is om bestuurders in de publieke sector hoge salarissen te betalen, anders kun je echt geen competente mensen vinden die bestuurder willen zijn in de publieke sector. Er is altijd een verhaal. Liegende bestuurders en politici zijn geen zeldzame diersoorten.
Hoe komen we er dan achter wanneer er wordt valsgespeeld en tegen ons gelogen? Hier speelt de pers een centrale rol. Zij controleren de macht. Het waren onderzoeksjournalisten die bijvoorbeeld de rol van de kerk in misbruikzaken blootlegde en die een licht wierp op de rol van de financiële sector in de bankencrisis. In verschillende landen wordt de pers dan ook als de vierde macht beschouwd, zij die de macht van de overheid controleren. Een goede journalist kijkt altijd kritisch naar de macht en zoekt altijd naar het verhaal achter het verhaal. Complotdenkers en onderzoeksjournalisten hebben dan ook veel gemeen, beide werken immers vanuit de intuïtie dat er meer aan de hand is dan wat wij zien. Beide zijn op zoek naar wat verborgen is. Wat hen onderscheid is de kwaliteit van hun denkproces en onderzoekswerk. De pers lijkt die rol echter steeds minder serieus te nemen.
Het Wuhan Lab hypothese
Begin maart (2020) kwam ik voor het eerst de hypothese tegen dat het coronavirus uit een lab in Wuhan komt. Het idee werd naar voren gebracht door Brett Weinstein, een evolutionair bioloog die ik volg en die zelf was gepromoveerd op vleermuizen. Hij wees er op dat de vleermuizen in de omgeving van Wuhan deze variant van het virus niet bij zich dragen en dat er daarbij niet eens vleermuizen werden verhandeld op de markt. Er zijn in de hele wereld maar een paar laboratoria die onderzoek doen naar coronavirussen, een van die laboratoria stond in Wuhan (100 meter van de markt). Dit plus een aantal technische punten was voor Weinstein voldoende om de hypothese op z’n minst serieus te nemen. Voor zover de lab-hypothese in de “mainstream” media kwam werd deze echter direct weggezet als complotdenken. Diverse bekende virologen omschreven deze hypothese als uiterst onwaarschijnlijk of als vrijwel zeker onwaar (zonder enig bewijs). Toen de Franse hoogleraar, nobelprijswinnaar en HIV onderzoeker Luc Montagnier ook het vermoeden van een lab oorsprong uitsprak, werd deze eminente wetenschapper ook direct als complotdenker weggezet in de pers.
De Wuhan lab hypothese heeft alle ingrediënten voor een goede complottheorie. Kwaadaardige wetenschappers die in een geheim lab een dodelijk virus brouwen om vervolgens los te laten op een nietsvermoedende wereld om zo de bankrekeningen van grote farmaceutische bedrijven te spekken. Dit is echter niet wat wetenschappers als Weinstein en Montagnier zeggen. Virussen kunnen nu eenmaal ontsnappen en dit is eerder gebeurd (Hanlon’s razor: never attribute to malice that which is adequately explained by stupidity). Persoonlijk heb ik geen mening hier over, ik houd mij graag bij mijn vakgebied. Ik gebruik de lab hypothese hier alleen om een punt te illustreren. Voor mensen met invloedrijke posities in het virologie establishment en in de overheid is het niet handig wanneer de lab hypothese waar is. Het zou de relatie met China ernstig onder druk kunnen zetten en het aanzien van en vertrouwen in de virologie ernstig schaden. Het is voor deze mensen dus uitermate handig wanneer ze iemand als Montagnier weg kunnen zetten als complotdenker. De pers lijkt als een spreekbuis van de macht te fungeren. Volkskrant hoofdredacteur Pieter Klok zei in een interview zelfs: Ik denk dat het verstandig is om als land één lijn te trekken en die lijn te steunen. Dit is echter niet waar we een pers voor hebben.
Een pers die niet goed functioneert voedt complotdenken en polarisatie
Een pers die niet goed functioneert voedt complotdenken en polarisatie. De wereld gaat zich verdelen tussen mensen die zich angstig conformeren aan de conventionele lijn en mensen die hun instinctieve paranoia volgen naar de krochten van het internet. Daar waar de mainstream ongemakkelijke feiten laat liggen, zullen die ongemakkelijke feiten complotdenkers legitimeren. Als dat waar is, wat verbergt de regering dan nog meer!?!?!?! Wanneer alles wat afwijkt van de conventional wisdom wordt weggezet als complotdenken, wordt de drempel voor serieuze mensen ook steeds hoger om alternatieve hypotheses naar voren te brengen. Hiermee lopen we als samenleving het gevaar in een soort dodelijke groupthink terecht te komen. De complotdenkers voelen zich ondertussen gesterkt door die paar feiten die aan hun kant staan en kunnen hiermee ook eenvoudig twijfelaars over de streep trekken.
De wereld bestaat niet uit 5G gekkies en gedegen onderzoeksjournalisten, er is een enorm grijs gebied waar de burger in moet leren laveren. Echt complotdenken is vaak eenvoudig te herkennen (zie link onder aan artikel voor een crash course). Daar waar het niet direct evident is dat het complotdenken is (zoals bij de Wuhan-lab-theorie), is een te snel gebruik van dit label door gevestigde partijen altijd verdacht. Er is dan immers altijd een goede kans dat er een ongemakkelijke waarheid ligt. Het is daarom belangrijk dat we als samenleving uitermate voorzichtig zijn met het label complotdenken, want het te snel gebruiken voedt alleen het complotdenken en maakt ons als samenleving minder slim.
Noot: ik heb dit artikel geschreven in april 2020, maar zag er toch vanaf het te publiceren uit angst om zelf als complotdenker te worden weggezet. Ondertussen is de lab oorsprong hypothese mainstream en heeft president Biden een officieel onderzoek ingesteld.
Leren complottheorieën te herkennen: https://www.scientificamerican.com/article/the-conspiracy-theory-director/