Psychologen, trainers en coaches hebben nog wel eens de neiging om gedrag te problematiseren. Heb je bijvoorbeeld faalangst, dan heb je vast belemmerende overtuigingen of last van traumatische ervaringen. Dieper inzicht in onze menselijke natuur plaatst veel problemen echter in een ander licht, wat ons weer een stap dichter bij de oplossing brengt.

In een grootschalig onderzoek naar de effecten van stress werden 30.000 mensen acht jaar lang gevolgd. Aan het begin van de studie werd gevraagd hoeveel stress zij ervoeren in werk. Vervolgens werden in de acht daaropvolgende jaren de sterftecijfers bijgehouden. De resultaten logen er niet om. De mensen met veel hoge stress bleken 43 procent meer kans te hebben om tijdens de loop van het onderzoek te sterven. De deelnemers aan het onderzoek kregen ook de vraag of ze stress als iets schadelijks zagen of als iets wat natuurlijk en gezond is. De verhoogde kans op sterven bleek alleen aanwezig bij de mensen die geloofden dat stress schadelijk is voor je gezondheid. Zij die veel stress hadden maar geloofden dat stress natuurlijk en gezond is, bleken geen verhoogde kans op sterven te hebben. Zij hadden van alle groepen zelfs de laagste kans. Hun visie op stress maakte letterlijk het verschil tussen leven en dood (Keller et al, 2012).

Het probleem van mismatch

Het is eenvoudig te denken dat stress iets ongezonds is. Stel je voor dat je een belangrijke presentatie moet geven. Je handen trillen een beetje en je voelt je hart in je keel kloppen. Dit is natuurlijk niet de meest functionele reactie wanneer je voor een grote groep moet staan. Er is hier een mismatch tussen onze moderne uitdagingen en de uitdagingen waar ons stresssysteem voor is ontworpen. Stress maakt ons lichaam klaar voor actie. Die actie was voor onze voorouders in de regel fysiek en ging gepaard met het nodige bloedvergieten. Daarom komen er bijvoorbeeld hormonen vrij die ons bloed sneller doen stollen. Het hart gaat sneller kloppen en de spiertonus wordt hoger, vandaar het trillende handje. Klaar voor de actie! Wanneer je deze reactie krijgt bij een lezing, kan eenvoudig gevoel ontstaan dat er iets niet helemaal goed gaat. Je hebt een probleem!

Een van de meest effectieve manieren om met dit soort mismatch om te gaan is door het te herkennen en accepteren. Begrijp waarom je lichaam dit doet, accepteer dat het gebeurd en focus je op de uitdaging. Onderzoek laat zien dat deze benadering de negatieve effecten van stress sterk reduceert (zie filmpje onderaan artikel). Wat er in de praktijk echter vaak gebeurd is dat de fysieke stressreactie iemand het gevoel geeft dat er iets misgaat (erg functioneel is het immers niet), wat weer de stressreactie voedt. Zo kom je in een vicieuze cirkel die eenvoudig in een paniekaanval kan eindigen. En dan heb je echt een probleem…

in de context van moderne organisaties werken sociale angsten vaak tegen je

Functionele angsten

Ons brein creëert een veelheid aan reacties die in de moderne context niet heel functioneel lijken. Waarom hebben mensen bijvoorbeeld last van faalangst, angst voor conflicten of angst voor afwijzing? Als we even terug gaan in de menselijke geschiedenis wordt dit snel duidelijk: onze voorouders waren voor hun overleven en voortplanting direct afhankelijk van hun soortgenoten. Lag je uit de groep, dan legde je het loodje. Onderlinge conflicten konden daarbij eenvoudig op geweld uitlopen, wat niet alleen een risico was voor de groepscohesie, maar ook voor je leven. Sociale angsten zoals faalangst en angst voor conflict zijn daarom vanuit een evolutionair perspectief functioneel (lees meer hier over), op dezelfde wijze als angst voor slangen en hoogtes functioneel is. Ze voorkomen dat je kostbare risico’s neemt. Maar in de context van moderne organisaties werken sociale angsten vaak tegen je. Meer angst betekent vaak minder carrière. Dat maakt de angst een probleem. 

Het feit dat een reactie niet functioneel is (of lijkt), maakt dat we het als een defect gaan zien. Er is iets mis met je. Er staat vaak een leger coaches, psychologen en trainers klaar die je helpt de oorzaak van het defect te lokaliseren. Last van faalangst? Dat komt vast door belemmerende overtuigingen, ouders die je onvoldoende bevestiging gaven, verkeerde denkpatronen of omdat je niet in je kracht staat. Ga je hier in mee, dan heb je opeens twee problemen: de faalangst en dat er iets mis is met je. En elke keer dat je de faalangst voelt is het een bevestiging dat er nog steeds iets mis is met je. Een andere benadering is de faalangst gewoon te laten voor wat het is: niks aan de hand, dit is hoe mijn systeem reageert op dit soort uitdagingen, het is natuurlijk en menselijk. Deze benadering vormt de basis van een aantal zeer effectieve en evidence based methoden voor persoonlijke effectiviteit.

acceptatie is een betere basis voor verandering dan schaamte of schuld

Een basis voor verandering leggen

Deze benadering beperkt zich niet tot stress en het omgaan met moeilijke emoties. Ooit werd ik gevraagd een communicatietraining te geven in een grote financiële instelling. De medewerkers op een afdeling zouden slecht communiceren met hun interne klanten en dat veroorzaakte een aantal problemen. De boodschap naar de groep was helder: jullie schieten tekort (zijn defect) en moeten daarom bijgeschoold worden. Het mag duidelijk zijn dat deze mensen (merendeel academici) daar niet met de meest positieve houding zaten. Een snelle analyse van de context maakte mij duidelijk dat het een situatie betrof waarin mensen vrij automatisch in een negatief interactiepatroon terecht komen. Verschillen in macht, anonimiteit en tegengestelde belangen helpen in de regel niet een constructieve dialoog op gang te brengen. Mijn eerste boodschap aan hen was dan ook dat ze allemaal prima kunnen communiceren en geen training nodig hebben om dat te leren. Ik nam de schuld bij hen weg en kon zo beginnen met hen te leren hoe in dit type omstandigheden toch een constructieve dialoog op gang te brengen. 

Mensen laten zien hoe gedrag en reacties (zoals angst of stress) gewoon menselijk zijn, betekent niet verantwoordelijkheid wegnemen of passiviteit stimuleren. Integendeel. Het betekent een stevige basis neerleggen om effectiever gedrag te ontwikkelen. Dit is ook wat steeds meer onderzoek laat zien: acceptatie is een betere basis voor verandering dan schaamte of schuld. Dit is de kracht van ontschuldigen. 

Referentie: Keller, A., K. Litzelman e.a., ‘Does the perception that stress affects health matter? The association with health and mortality’, in: Health Psychology, jrg. 31, nr. 5 (p. 677), 2012.