De evolutionaire psychologie veroorzaakt een stille revolutie in de gedragswetenschappen. De oude garde biedt nog moedig verzet, maar vrijwel alle belangrijke denkers in de moderne psychologie zijn nu evolutionair georiënteerd (al komen zij hier niet allen openlijk voor uit, zoals een Cialdini). Maar wat is de evolutionaire psychologie eigenlijk? In dit artikel licht ik deze benadering toe aan de hand van een controversieel onderwerp: sekse verschillen.
De evolutionaire psychologie is een benadering van menselijk gedrag die biologische evolutie als uitgangspunt neemt. Het idee is eenvoudig: ons gedrag is product van het brein en dit brein is het product van miljoenen jaren biologische evolutie. Wanneer er zoiets is als een menselijke natuur, dan kunnen we deze alleen begrijpen in het licht van biologische evolutie. Laat ik een klassiek onderzoek gebruiken om het contrast met de traditionele psychologie te beschrijven.
Vrouwelijke selectiviteit
In het onderzoek werden studenten ingezet om leeftijdsgenoten van de andere sekse te benaderen met (na enige inleiding) een van de volgende vragen:
- Zou je vanavond met mij uit willen gaan?
- Zou je met mij mee naar huis willen gaan?
- Zou je met mij naar bed willen
De uitkomsten waren in lijn met wat je zou verwachten. Bij de eerste vraag waren de percentages mannen en vrouwen die ja zeiden ongeveer gelijk: 50%. Bij de tweede vraag nam het verschil tussen mannen en vrouwen sterk toe: 69% van de mannen zei ja, 6% van de vrouwen. Bij de derde vraag antwoordde 75% van de mannen met ja, tegen 0% van de vrouwen.
Traditionele psychologen zoeken de verklaring voor deze sekse verschillen in cultuur en opvoeding. Onze patriarchale samenleving heeft vrouwen geleerd dat zij zedig moeten zijn. Vooral de kerk heeft vrouwen met schuldgevoel beladen. In culturen die niet beïnvloed zijn door westerse ideeën, zijn vrouwen immers net zo losbandig als mannen! De aanname hier is dat de mens als een onbeschreven blad (blank slate) ter wereld komt, waarna dit blad beschreven wordt door cultuur en opvoeding. Dit is de manier van denken waar ik zelf mee ben opgevoed op de universiteit. Dit verhaal zat echter nooit lekker bij mij.
Nature of Nurture?
Dit blank slate denken heeft meer dan een halve eeuw de sociale wetenschappen gedomineerd. Voor een bioloog of hersenwetenschapper is dit echter een vreemde manier van denken. Ons brein is immers het product van natuurlijke selectie en een groot deel van onze genen is betrokken bij de ontwikkeling en het functioneren van het brein (ook als je dit leest schakelen genen aan en uit in je brein). Daarbij analyseren biologen al bijna honderd jaar gedragspatronen bij dieren met behulp van de evolutietheorie (de Nederlander Nico Tinbergen ontving hier in 1973 zelfs de Nobelprijs voor). Waarom zouden wij als enige diersoort met een blank slate geboren worden? En wat doen al die genen in het brein? Pas 100 jaar na Darwin durfden een paar moedige wetenschappers het aan deze vragen te stellen (deze vraag stellen betekende op veel universiteiten het einde van je carrière).
Een man heeft zo veel minder te verliezen en kan daarom veel minder selectief zijn
Neem onze studenten weer. Een verklaring voor het verschil tussen mannelijke en vrouwelijke studenten is dat vrouwen van nature meer selectief zijn in hun keuze voor seksuele partners dan mannen. De evolutionaire reden hiervoor is dat voortplanting voor vrouwen een veel hogere investering is dan voor mannen (parental investment). Voor de vrouw is dit een investering van ten minste 9 maanden (in de praktijk uiteraard veel meer), de man kan er in vijf minuten klaar mee zijn. Een man heeft zo veel minder te verliezen en kan daarom veel minder selectief zijn. In de evolutionaire psychologie wordt parental investment theorie gebruikt om de verschillen tussen de mannelijke en vrouwelijke studenten te verklaren. De studentes zijn niet zozeer zediger, ze zijn gewoon selectiever en willen eerst weten wat voor vlees ze in de kuip hebben.
Hoe sterk staat evolutionaire psychologie?
Vanuit de traditionele psychologie is er nog steeds veel weerstand tegen de evolutionaire psychologie, maar dit is vooral een achterhoedegevecht. Een van de kritieken is dat de evolutionaire psychologie gebaseerd is op just-so-stories, zelf verzonnen verhaaltjes over onze voorouders om een verklaring te geven voor gedrag van moderne mensen. Deze kritiek getuigt vooral van weinig kennis van de evolutionaire psychologie.
Ja, sommige culturen zijn makkelijker met seks, maar nergens zijn vrouwen niet selectief
Neem het voorbeeld van seksuele selectiviteit weer. Ten eerste is er een duidelijke evolutionaire logica voor dit gedrag (zie parental investment theory). Ten tweede zien we dezelfde seksuele selectiviteit bij het vrouwelijke geslacht in elke andere diersoort. Dit heet ook wel de evolutionaire continuïteit van een eigenschap. De vraag die zich hier natuurlijk opdringt is waarom iets dat voor alle dieren opgaat, bij mensen opeens een heel andere reden heeft (de kerk). Ten derde vinden we deze vrouwelijke selectiviteit in vrijwel elke cultuur die is onderzocht. Ja, sommige culturen zijn makkelijker met seks dan andere, maar nergens zijn vrouwen niet selectief. Ten vierde richt de selectiviteit zich in de regel op kenmerken die sterke indicatoren zijn voor genetische fitheid (zoals fysieke symmetrie, wat we ervaren als schoonheid) en vermogen tot investeren (bij soorten die lange termijn relaties aangaan belangrijk).
Theorieën in de evolutionaire psychologie zijn dus nooit alleen gebaseerd op een verhaaltje over jager-verzamelaars (mensen die leven zoals onze voorouders). Er moet ten minste sprake van een duidelijke evolutionaire logica met daarbij ondersteuning vanuit cross-cultureel onderzoek, evolutionaire continuïteit en onderzoeksdata (zoals het onderzoek bij de studenten). Daarbij wordt ook onderzoek bij jager-verzamelaars gebruikt, hersenonderzoek en zelfs genetische informatie. Met al die lijnen van bewijs staat evolutionaire psychologie in de regel veel sterker dan de traditionele psychologie.
De rol van cultuur
Gaat de traditionele psychologie daarmee in de prullenbak? Geenszins! Er is binnen de psychologie veel goed onderzoek gedaan, wat veel waardevolle inzichten heeft opgeleverd. Het probleem is dat dit vaak losse feitjes zijn, zonder duidelijke samenhang (denk bijvoorbeeld aan de vele theorieën over leiderschap of motivatie). Evolutionaire psychologie maakt het mogelijk deze kennis te integreren en nieuwe inzichten te produceren. Daarbij blijven cultuur en leren extreem belangrijk voor de mens. Voor onze voorouders van levensbelang zelfs. De evolutionaire psychologie stelt ook niet dat wij als een beschreven boek op de wereld komen, maar als een boek waar al een duidelijke hoofdstukstructuur en paragraafstructuur in zit. Cultuur, opvoeding en ervaring vult de teksten in. Hoe de selectiviteit van vrouwen zich uit en hoe sterk deze is, kan bijvoorbeeld verschillen per cultuur, situatie en uiteraard per individu.
Dezelfde lijnen van bewijs die we vinden voor vrouwelijke selectiviteit, vinden we ook voor een veelheid van andere menselijke gedragingen, van hoe we samenwerken tot hoe we onze eigen tijd managen. De evolutionaire psychologie schetst een steeds duidelijker plaatje van onze menselijke natuur. Dit plaatje is van onschatbare waarde wanneer we gedrag van mensen proberen te begrijpen.
Een systeem werkt alleen wanneer het werkt voor mensen.
De maakbare mens
Het blank slate denken van de traditionele psychologie zit diep verweven in het moderne managementdenken. Wil je als organisatie succesvol zijn, dan moet je structuren en procedures bedenken waarmee de organisatie haar doelen zo efficiënt mogelijk kan realiseren. De medewerkers hebben zich vervolgens maar aan te passen aan dat wat bedacht is. Slimme mensen bedenken bijvoorbeeld dat schaalvergroting allerlei voordelen zal opleveren, zonder dat zij daar de effecten op mensen bij incalculeren.
Het systeem dat we ontwerpen, werkt echter alleen goed wanneer het aansluit bij onze menselijke natuur. De mens is bijvoorbeeld psychologisch ingesteld op bepaalde groepsgroottes, wijken we daarvan af dan zien we motivatie en betrokkenheid snel afnemen. De daar uit voortvloeiende problemen met communicatie en samenwerking kunnen eenvoudig de winst van schaalvergroting teniet doen. Er is een veelheid aan redenen waarom een systeem dat op papier perfect lijkt, in de praktijk niet werkt. In de jaren zestig liep het ideaal van vrije seks op dezelfde manier stuk op de seksuele selectiviteit van de vrouw. Een systeem werkt alleen wanneer het werkt voor mensen.
De evolutionaire psychologie biedt een fundamenteel begrip van onze menselijke natuur. Met dit begrip kunnen we een menselijke dimensie toevoegen aan het efficiëntiedenken in organisaties. Een noodzakelijke dimensie wil je als organisatie echt succesvol zijn.
Leer meer over de evolutionaire psychologie in onze leergang Evolutionaire Psychologie voor Professionals